दावडी ची गढी - गायकवाड घराण्याच्या इतिहासाची साक्षीदार

       मित्रहो आपला महाराष्ट्र प्रसिद्ध आहे सह्याद्रीतल्या गडकोट-किल्ल्यांसाठी,लेणी आणि मंदिरांसाठी तसेच इथल्या दैदिप्यमान इतिहासासाठी.महाराष्ट्राचे हे सारे सांस्कृतिक वैभव टिकून राहिले ते पिढ्यान् पिढ्या इथं नांदणाऱ्या मराठी घराण्यांमुळे.या घराण्यांमध्ये राजकारण, समाजकारण,धर्मकार्य अशा अनेक  आघाड्यांवर आपला ठसा उमटवणारे पराक्रमी,धोरणी आणि विद्वान पुरुष जन्माला आले.
        महाराष्ट्राच्या खेडोपाडी आजही अशा घराण्यांची स्मृती जागविणारे जुने वाडे आणि छोटेखानी गढ्या शिल्लक आहेत तर काही काळाच्या ओघात विस्मृतीत गेले आहेत.आपण अशाच काही अल्प-परिचित वाड्यांची थोडीफार माहिती करून घेऊ.

 गायकवाड यांची दावडी गावची गढी :


         महाराष्ट्रात काही गावे तटबंदीयुक्त आहेत त्यापैकी एक म्हणजे दावडी हे गाव !
 हे गाव चहुबाजूने भक्कम तटबंदीने वेढलेले आहे. काही ठिकाणी तर खंदक अजूनही शिल्लक आहे.या गावाचे मुख्य आकर्षण म्हणजे शाहू काळात नावारुपाला आलेल्या दामाजी आणि पिलाजी गायकवाडांच्या पराक्रमाची साक्ष देणारी  ईथली भक्कम गढी.

          दावडी गावचे दामाजीराव आणि पिलाजीराव गायकवाड हे काका-पुतणे पेशव्यांच्या सोबत गुजरात स्वारी मध्ये अनेक पराक्रम करून उच्च पदावर पोहोचले व पुढे बडोद्यात स्थायिक झाले.नंतरच्या काळात बडोदा हे स्वतंत्र संस्थान म्हणून नावारूपाला आले
        पुढे कौळण(ता.मालेगाव) च्या काशिराव गायकवाड यांचा गुरे राखणारा मुलगा याच बडोदे संस्थानात दत्तक गेला आणि प्रसिद्ध सयाजीराव (तिसरे) गायकवाड म्हणून एक आदर्श राज्यकर्ता बनला.
        बडोद्याचे गायकवाड वंशज आपल्या या मूळ गावी भेटी देण्यासाठी तसेच जवळच असलेल्या निमगाव खंडोबाच्या दर्शनाला येत असतात.          

                

गढी ची सध्यस्थिती:
   या गढीचा मुख्य दरवाजा, तिथले भक्कम बुरुज आणि पक्क्या विटावापरून बांधलेल्या जाड भिंती हे सारंच ईतकं भव्य आहे की बघताना धडकी भरेल.

मुख्य दरवाज्यावर गणेशपट्टी आणि शरभाची शिल्पे कोरलेली आहेत.या दरवाज्यातून हत्ती जाईल ईतपत त्याची उंची ठेवलेली आहे.मुख्य दरवाज्याच्या माथ्यावर सध्या मोडकळीस आलेला नगारखाना देखिल आहे.मुख्य दरवाजातून आत गेले कि साधारण २०० x २०० फुटाचे मोकळे पटांगण दिसते.

   

   
पश्चिमेस असलेल्या एका भुयारी मार्गाशिवाय कोणतीही वास्तू आता शिल्लक नाही.सध्या हे भुयार मुजलेले आहे.गावकरी सांगतात कि खाली १० ते १५ फुटाच्या ३ खोल्या आहेत.
  

 

   

या गढी व्यतिरिक्त पिलाजी गायकवाड यांचा एक जुना वाडा तसेच गायकवाड वंशातले फत्तेसिंह गायकवाड यांचा एक राहता वाडा आणि दरबार हॉल या वास्तू गढीशेजारीच आहेत.गायकवाड घराण्याच्या दानशूर परंपरेला अनुसरून त्यांनी हा वाडा रयत शिक्षण संस्थेला दिला.आता तेथे शाळाआहे.शाळेशेजारीच जुन्या काळातले पाणीपुरवठा करणारे हौद आहेत. गावातल्या रस्ताने चालताना तुरळक ठिकाणी दगडी नळ दिसून येतात.

   

  दावडीच्या चौकात किंवा पारावर बसलेल्या एखाद्या म्हातारबाबाला सोबत घेतलंत तर गावाची तटबंदी,गावातले जुने वाडे आणि गढी बघताना फत्तेसिह गायकवाड यांच्या आठवणी नक्कीच ऐकायला मिळतील

निमगावचा खंडोबा :
  
    दावडी पासून जवळच निमगाव या गावी गढीवजा खंडोबा मंदिर आहे.चोहो बाजूने तटबंदी आणि सुंदर कमानी असलेल्या धर्मशाळा प्रशस्त आवार असलेले हे खंडोबा मंदिर !!
 

   मंदिराच्या आवारात २ शिलालेख आहेत.एक दीपमाळेवर तर दुसरा पाठीमागे म्हाळसा मंदिराच्या भिंतीवर आहे. गायकवाड यांचे दिवाण चंद्रचूड यांनी  मंदिराच्या शिखराचे काम केल्याचा उल्लेख त्यात आहे.पैकी एकाचे वाचन खालीप्रमाणे

 

श्री मार्तंडे  । तत्पर । गाय । कावा ।

Sसर । कार । सयाजीराव महाराज श । 

क १८-०१ (५) सुभानु । नाम । स.माघ.शु.११

वाट वाकडी करून हे  गढीवजा मंदिरही पहायला हरकत नाही.

 

कसे जायचे :
    इतिहासाची सोनेरी वर्षे पाहिलेल्या या गावाला भेट द्यायची असेल तर पुण्याहुन आळंदी-वडगाव घेनंद मार्गे दावडी ला जावे किंवा राजगुरूनगर पाबळ रस्त्याने रेतवडी गावातून दावडी ला जाता येईल.
याच परिसरात अजूनही अनेक जुने वाडे आणि गढी आहेत त्यांची ओळख नंतर करून घेऊच.

 

पण भटकंती करताना खालील गोष्टींचे भान असू द्या !!!     
    

वाफगावची होळकरांची गढी

वाफगावची होळकरांची गढी  

            स्वराज्याचे आधारस्तंभ सरदार होळकर यांची वाफगावची गढी हा जणू एक भुईकोटच आहे.गावात प्रवेश करताच या गढीचे भक्कम तट दिसू लागतात. या गढीला वेळ नदी आणि एका ओढ्याच्या संगमावर बांधण्यात आलंय.त्यामुळे तीन बाजू नैसर्गिकरित्या संरक्षित आहेत.
        मल्हारराव होळकर वाफगावला पूर्वीपासून राहत होते,तिथं त्यांचा जुना वाडा असावा,नंतरच्या काळात यशवंतराव होळकरांनी १७६७ च्या आसपास हि गढी बांधली.पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांचे वास्तव्य असल्याने या गढीला ऐतिहासिकदृष्ट्या अधिक महत्व येते.

गढीची सध्यस्थिती :

                  चौरस आकार, चारही कोपऱ्यात भक्कम बुरुज तसेच उत्तर बाजूस मुख्य दरवाजा आणि २बुरुज आहेत. मुख्य प्रवेशद्वाराचे लाकडी दरवाजे आणि गजखिळे अजूनही भक्कम आणि शाबूत आहेत.उत्तरेकडे तोंड असलेल्या याच दरवाज्यातून कित्येक स्वाऱ्यांसाठी होळकरांची घोडी भरदाव वेगाने बाहेर पडली असतील.दरवज्यातून प्रवेश करताच समोर चुन्याच्या घाणीचे चाक तर उजव्या हातास एका चौथऱ्यावर समाधी आहेत,डाव्या बाजूस म्हणजे पूर्वेच्या बुरुजाखाली एक अंधारबाव नामक विहीर आहे.जवळच एका मोकळ्या जागेत २ तोफा ठेवलेल्या आहेत.एक चौकोनी विहीर आणि विष्णुमंदिर आहे.




गढीचा मुख्य दरवाजा

 

        गढीच्या मधल्या भागात लाकडी महिरपी,वीटकामाचे सुंदर सज्जे असलेले २ महाल आहेत.सध्या महालाच्या ईमारतीमधे रयत शिक्षण संस्थेची शाळा आणि शिक्षक कक्ष आहेत. इथून गढीच्या दक्षिण भागात गेल्यावर भव्य प्रांगण आणि चोहोबाजूने उंच भिंती दिसतात.या जागेत सध्या शाळेचे क्रीडांगण आहे.दरबार बहुदा याच भागात भरत असावा.या प्रांगणाच्या दक्षिणेला वर जाण्यासाठी जीने आहेत,दुसऱ्या मजल्यावर सुंदर कमानीयुक्त गच्ची आहे.उत्तरेच्या भिंतीवर अजूनही चुनेगच्ची पद्धतीची कलात्मक नक्षी शिल्लक आहे, नक्षीमध्ये चिन्हे आणि पुसटसे हत्ती आणि बैल दिसून येतात.पश्चिमेच्या भागात सिंहासनाची जागा असावी मुख्य चौथरा दिसून येतो. 





दरबाराचे मैदान



        

     या प्रांगणाकडे जाणारा एक वेगळा दरवाजा आणि जवळच धान्यकोठारही आहे. गढीच्या तटावरून फेरफटका मरायचे झाल्यास ठिकठिकाणी तटांवर चढणारे जीने आहेत.तटावरून पूर्वेच्या दिशेला वेळ नदीचे पात्र दिसते.तसेच पूर्व आणि पश्चिम तटात दिंडी दरवाजे आहेत.

दरबाराचे प्रवेशद्वार





    

राजेश्वर मंदिर शिखर

 राजराजेश्वर मंदिर :








मुख्य गढीच्या बाहेर उत्तरेस एक सुंदर शिवमंदिर आहे. इथले पुजारी दीक्षित समोरच्या वाड्यात राहतात. त्यांच्या माहितीनुसार हे मंदिर अहिल्याबाईंनी बांधले.मंदिराचे शिखर खास माळवा पद्धतीचे चुनेगच्चीयुक्त आहे. नंदीमंडप सभामंडप गर्भगृह अशी रचना आहे.बाजूच्या चौथऱ्यावर धर्मशाळा होती.मंदिराच्या गाभार्यात पूजेच्या पुरातन वस्तू आजही वापरात आहेत. एका कलशावर 'तुकोजी होळ' अशी अक्षरे दिसतात.एक नक्षीदार घंटी आणि शिसवी पेटी आहे.या मंदिराच्या गाभार्याच्या दरवाजाला वेगळीच म्हणजे सध्याच्या लॅच पद्धतीचे असते तशी कुलुपी पद्धत आहे. दरवाजा लोटून घेताच आतून कडी लागते. आणि एका लांब चपट्या किल्लीनेच ते उघडता येते.        

मंदिर प्रवेश

  इतर वास्तू : 

       वाफगाव मधून फिरत असताना अनेक जुन्या वास्तू आणि अवशेष दिसतात. पूर्वी गावाला तटबंदी असावी. मुख्य वेस आणि दरवाजा अजूनही उभा आहे, या वेशीच्या दरवाज्यावर शरभ चिन्हे आहेत. गावाच्या पूर्वेस नदीच्या पात्रात एक दगडी हौद आहे, नदीच्या पलीकडे चिंचेचा मळा आहे या भागात एक सुंदर कमानीयुक्त विहीर आहे.

गढीचा कच्चा नकाशा

         वाफगाव इथली गढी,मंदिरे,नदी,हिरवीगार शेती हे सगळंच तसं अपरिचित असलं तरी इथल्या भेटीत काही वर्षांपूर्वी आलेल्या पकपक -पकाक या चित्रपटामुळे इथले मंदिर आणि कमानीयुक्त विहीर मात्र तुम्हाला नक्कीच ओळखीची वाटेल.राजगुरूनगर पासून गुळानी मार्गे वाफगाव १५ किलोमीटर आहे.